زمین لغزش را چگونه بشناسیم؟
زمین لغزش
زمین لغزش یکی دیگر از خطرهای زمین شناختی است که در برخی از نقاط کشور ما روی داده و خسارات فراوان جانی و مالی بر جای گذاشته است.
به پدیده ی گسیختگی و ناپایداری شیب های خاکی و سنگی در اثر فزونی مؤلفه های جابجایی در راستای شیب بر نیروی ثقل زمین لغزش اطلاق می گردد. این پدیده می تواند در اثر وجود ناپیوستگی های موجود در توده ی خاک یا سنگ، تحریک ناشی از زلزله، تغییرات ایستابی یا بارش های ناگهانی ایجاد شود.
به عنوان مثال، در روز 12 فروردین 1377، بخشی از ارتفاعات آهکی کوه "کی نو" مشرف بر رودخانه "لبد" و روستای "آبی کار" در منطقه ی بازفت استان چهارمحال و بختیاری دچار لغزش شد و حجم عظیمی از توده های سنگ و خاک را بر روستای "آبی کار" ریخت و این روستا را با 55 نفر جمعیت، مزارع و حتی حیوانات کاملاً مدفون ساخت و یکی از غم انگیزترین رویدادهای سال های اخیر را به وجود آورد.
سرزمین ما ایران، با توجه به شرایط زمین شناسی و آب و هوایی از جمله کشورهایی است که شاهد وقوع زمین لغزش های بسیاری می باشد. در حال حاضر سالیانه چندین زمین لغزش بر اثر عوامل گوناگون در نقاط مختلف کشور به وجود می آید و مناطق مسکونی، راه ها و تأسیسات بسیاری را مورد تهدید قرار می دهد.
در برخی از مناطق شهر تهران خصوصاً در ارتفاعات و کنار دره های بزرگ، وقوع زمین لغزش، بسیار محتمل است که از جمله می توان به حادثه ی اخیر در ضلع شمال غربی "دره ی فرح زاد" اشاره نمود که برای تعدادی از شهروندان ما مشکلات و دل نگرانی های جدی ایجاد نموده است.
در اینجا به اختصار اقداماتی را که برای آمادگی در برابر زمین لغزش ضروری است، برای شما بیان می کنیم.
قبل از رویداد:
● وضعیت زمین محل سکونت خود را از لحاظ امکان وقوع لغزش مشخص نمایید. برای انجام این کار می توانید از کارشناسان علوم زمین و متخصصان ژئوتکنیک کمک بگیرید و اطلاعات لازم در مورد وضعیت منطقه ی محل سکونت خود را به دست آورید.
● سطوح شیب دار نزدیک منزل خود را درخت کاری نمایید و در صورت لزوم دیوارهای حایل را مقاوم بسازید.
● در مناطقی که در معرض خطر جریان های گِل و لای هستند، کانال هایی بسازید تا جریان های گِل را از اطراف ساختمان و دیوارها منحرف سازد.
● دیوارها و کانال ها را طوری بسازید که جریان های گِل و لای، خساراتی به اموال همسایگان وارد نسازد.
علایم هشدار دهنده ی زمین لغزش را بشناسید
● درها و پنجره ها برای اولین بار، گیر می کنند.
● ترک های جدیدی بر روی پوشش داخلی دیوارها، بام، دیوارهای خارجی یا پی ها ظاهر می شود.
● دیوارهای خارجی و پیاده رو کنار آنها شروع به دور شدن از ساختمان می کنند.
● ترک ها و شکاف هایی که به آرامی توسعه پیدا می کنند، بر روی زمین یا روی مناطق سنگفرش شده ظاهر می شوند.
● لوله های زیرزمینی می شکنند.
● بالا آمدگی و تورم زمین، در پای سطوح شیب دار ظاهر می شود.
● حصارها، دیوارهای حایل، دکل ها و درخت ها کج یا جابجا می شوند.
● غرشی ضعیف می شنوید که با نزدیک شدن زمین لغزش افزایش می یابد.
● شروع جابجایی و حرکت زمین را به یک سمت، احساس خواهید کرد.
نقشه ی خروج از محل
حداقل دو مسیر مطمئن برای خروج در نظر داشته باشید. از آنجا که ممکن است جاده ها مسدود شوند، با سایر اعضای خانواده و دوستان نقشه هایی جهت موارد اضطراری تهیه کنید و آمادگی خود را برای مقابله با زمین لغزش بالا ببرید.
هنگام رویداد:
اگر داخل ساختمان هستید:
● اگر فرصت پناه بردن به جای امنی فراهم نیست، داخل ساختمان بمانید و زیر میز یا مبلمان محکم، پناه بگیرید.
اگر خارج از ساختمان هستید:
● سعی کنید از مسیر زمین لغزش و جریان های گِل و لای فاصله بگیرید.
● به طرف نزدیک ترین زمین بلند در جهت دور شدن از مسیر زمین لغزش بدوید.
● اگر توده های سنگ در حال نزدیک شدن بود، به طرف نزدیک ترین سرپناه، نظیر ساختمان یا گروهی از درختان پناه ببرید.
پس از رویداد:
● از منطقه ی لغزش دور شوید، زیرا خطر لغزش های بعدی وجود دارد.
● به سراغ مجروحین و افراد به دام افتاده در نزدیک محل لغزش رفته و به کمک آنها بشتابید.
● به کمک همسایگان و افراد خردسال و از کارافتادگان بروید.
● به پیام های رادیو و تلویزیون برای اطلاع از آخرین وضعیت اضطراری گوش فرا دهید.
● وضعیت برق، خطوط تلفن، آب و سایر موارد را کنترل کنید و در صورت مشاهده ی آسیب به مراکز مسئول اطلاع دهید.
● پی ساختمان، آسیب های وارده به ساختمان و سایر موارد را کنترل کنید.
● در زمین های آسیب دیده مجدداً گیاه، بوته و درخت بکارید تا هوازدگی باعث از بین رفتن پوشش سطحی خاک و مستعد شدن منطقه برای سیلاب نگردد.
بزرگ ترین زمین لغزش تاریخ زمین
لغزش ها (Slides):
اگرچه بسیاری از انواع جنبش های توده ای تحت عنوان "زمین لغزش (landslide)" نامیده می شوند، اما از این واژه برای جنبش های توده ای می توان استفاده کرد که در آنها یک مرز گسیختگی مشخص مواد لغزیده را از مواد پایدار لایه های زیرین جدا سازد. دو نوع عمده ی لغزش، لغزش دورانی (rotational slide) و لغزش انتقالی (translational slide) می باشند. انواع مختلف لغزش ها در بخش اول شرح داده شده اند.
جریان ها(Flows):
پنج دسته ی اصلی از جریان ها وجود دارند که در موارد بنیادی با یکدیگر متفاوت اند. این جریان ها در بخش قبل شرح داده شدند.
اگرچه برای وقوع زمین لغزش ها دلایل چندگانه ای وجود دارد، اما سه عامل اصلی ایجاد زمین لغزش ها در سراسر دنیا عبارتند از:
زمین لغزش ها و آّب:
اشباع شدن یا مرطوب شدن شیب ها بوسیله ی آب یک علت اولیه ی وقوع زمین لغزش ها است. این حالت می تواند در اثر یک باران شدید، ذوب برف، تغییر سطح آب زیرزمینی، و تغییر سطح آب در راستای خطوط ساحلی، سد ها و آب بندها، ساحل دریاچه ها، مخازن، کانال ها و رودخانه ها رخ دهد.
زمین لغزش و سیل ارتباط تنگاتنگی با هم دارند زیرا هر دو به بارش، جریان آب، و اشباع شدن زمین توسط آب وابسته اند. به علاوه، جریان های واریزه و روانه های گل معمولا در کانال های آبراهه پرشیب و کوچک رخ می دهند و اغلب با سیل اشتباه گرفته می شوند؛ در حقیقت، این دو رویداد اغلب با هم و در یک ناحیه مشابه اتفاق می افتند.
زمین لغزش ها با ایجاد سد های زمین لغزشی، که باعث بسته شدن دره ها و کانال های آبراهه می شود و مقدار زیادی آب را در پشت سد ذخیره می کند، می توانند باعث ایجاد سیل شوند. با شکستن سد زمین لغزشی سیل به سوی پایین دست به راه می افتد. همچنین واریزه های جامد حاصل از زمین لغزش می توانند انباشته شده و حجم و چگالی جریان آب طبیعی را بالا ببرند و یا با بستن کانال ها و آبراهه ها باعث ایجاد شرایط سیل یا فرسایش محلی می شوند. زمین لغزش ها همچنین می توانند باعث عبور سیلاب از روی مخازن سدها و یا کاهش ظرفیت مخازن برای ذخیره ی آب شوند.
زمین لغزش ها و فعالیت لرزه ای:
بسیاری از نواحی کوهستانی که مستعد زمین لغزش هستند، دارای سابقه ی نرخ حداقل متوسطی از وقوع زمین لرزه ها در طول تاریخ هستند. رخداد زمین لرزه ها در مناطق شیبدار مستعد زمین لغزش عمدتا احتمال ایجاد زمین لغزش را افزایش می دهد. لرزیدن زمین به تنهایی خود می تواند عامل لغزش باشد و یا ایجاد لرزش باعث انبساط خاک و افزایش نفوذپذیری سریع آب شده و زمین لغزش ایجاد نماید. به عنوان مثال زمین لرزه بزرگ آلاسکا در سال 1964 باعث زمین لغزش گسترده و گسیختگی های دیگر در زمین گردید که علت بسیاری از خسارات مالی در جریان این زمین لرزه بود. {در ایران نیز که از نظر لرزه خیزی فعال به شمار می رود، بسیاری از زمین لغزش ها در ارتباط با زمین لرزه ها شکل گرفته اند که از آن نمونه می توان به بزرگ ترین زمین لغزش تاریخ جهان در تاقدیس کبیرکوه و موسوم به سیمره اشاره کرد}. جریان های سنگ افت (rockfall) گسترده نیز بوسیله ی سست شدن سنگ ها در نتیجه ی لرزش زمین شکل می گیرند. { در جریان زمین لرزه ی رودبار بسیاری از روستاهای کوهستانی در اثر همین جریان های سنگ افت آسیب های فراوان دیده و بعضا تا صد در صد تخریب شدند}. در سرتاسر جهان تاکنون زمین لغزش های مرتبط با زمین لرزه ها جان انسان های بسیاری را گرفته و ساختمان های زیادی را نابود کرده است.
زمین لغزش ها و فعالیت آتشفشانی:
زمین لغزش هایی که در اثر فعالیت های آتشفشانی ایجاد می شوند یکی از مخرب ترین انواع لغزش ها هستند. گدازه های آتشفشانی می توانند برف را به سرعت ذوب نموده و باعث ایجاد ملقمه ای از سنگ، خاک، خاکستر و آب شوند. این ملقمه به صورت سیل با سرعت بالا بر روی دامنه های شیبدار آتشفشان به سوی پایین حرکت می کند و هر چیزی را در مسیرش تخریب می نماید. این جریان های واریزه ای آتشفشانی (لاهار) تا فواصل دوردست نیز می رسند و از زمانی که دامنه های آتشفشان را ترک می کنند همه ی ساختمان ها را تا زمین های هموار اطراف آتشفشان نابود می کنند. به عنوان مثال فوران کوه سنت هلن واشنگتن در سال 1980، یک زمین لغزش بزرگ را بر روی یال شمالی آتشفشان به راه اندخت که بزرگترین زمین لغزش در امریکا لقب گرفت.
چگونه اثر زمین لغزش ها را کاهش دهیم؟
آسیب پذیری در برابر خطر زمین لغزش تابع موقعیت مکانی، نوع فعالیت انسانی و فراوانی رخدادهای زمین لغزش است. تاثیر زمین لغزش بر روی انسان ها و ساختمان ها می تواند بوسیله ی اجتناب کامل از نواحی زمین لغزشی، و یا بوسیله ی محدود کردن، منع کردن، یا تحمیل شروط خاص برای فعالیت در محدوده های خطر لغزشی کاهش داده شود. دولت های محلی می توانند از طریق سیاست های کاربری زمین و اعمال مقررات اثرات زمین لغزش را کاهش دهند. افراد نیز می توانند با افزایش اطلاعات خود نسبت به مخاطرات گذشته و تاریخی و آموزش نحوه ی مقابله با این خطرات و همچنین کسب اطلاعات مربوط به زمین لغزش ها و مناطق مستعد از مراجع ذی صلاح خود را از معرض این خطرات مصون بدارند. همچنین می توان از خدمات حرفه ای یک زمین شناس مهندسی، یک مهندس ژئوتکنیک یا یک مهندس عمران که می توانند به طور صحیح استعداد خطر وقوع زمین لغزش را در یک مکان ارزیابی نمایند، کمک گرفت.
با اجتناب از ساختمان سازی بر روی شیب های تند و مستعد لغزش، یا بوسیله ی پایدار سازی شیب ها می توان خطر زمین لغزش ها را کاهش داد. با جلوگیری از بالا رفتن سطح آب زیرزمینی در توده ی مستعد لغزش بوسیله ی 1) پوشاندن محدوده ی زمین لغزش با یک غشاء نفوذناپذیر 2) هدایت و دور کردن آبهای سطحی از محدوده ی مستعد لغزش 3) زهکشی آب زیر زمینی و خارج کردن آن از محدوده ی مستعد لغزش و 4) به حداقل رساندن آبیاری سطحی، می توان پایداری آن را افزایش داد. همچنین می توان به کمک یک ساختمان محافظ (مانند یک دیوار) و یا اجرای پله های (berm) خاکی یا سنگی در پنجه ی زمین لغزش و یا برداشتن توده های خاکی و سنگی از بالای شیب، پایداری شیب ها را افزایش داد.
جریان های واریزه (Debris Flow)به شدت خطرناک اند. آنها می توانند خیلی سریع، فواصل طولانی را طی کرده و دره ها را کاملا پر کنند.
تعریف جریان واریزه
جریان واریزه یک توده متحرک از گل روان، ماسه، خاک، سنگ و آب است که تحت تاثیر جاذبه و نیروی ثقل به پایین سطح شیب دار حرکت می کند.به عبارت صحیح در یک جریان واریزه، مواد متحرک باید روان و مستعد جریان یافتن باشند و حداقل 50 درصد مواد باید قطعاتی به اندازه ماسه و یا بزرگ تر باشند.
برخی از جریان های واریزه ای بسیار سریع هستند و این جریان ها هستند که بسیار مورد توجه اند.در مناطقی که شیب ها بسیار تند هستند سرعت جریان ها می تواند تا 160 کیلومتر در ساعت برسد. به هر حال، بسیاری از جریان های واریزه ای بسیار آهسته هستند و بر روی شیب ها با سرعت 30 تا 60 سانتی متر در سال به پایین می خزند.
مناطق سر چشمه جریان واریزه اغلب با آبراهه های پرشیب وابستگی دارند، و نهشته های جریان واریزه ای معمولا در مخروط افکنه های واریزه ای مصب این آبراهه ها یافت می شوند.
مخاطرات جریان واریزه ای
سرعت و حجم جریان های واریزه ای آنها را بسیار خطرناک می سازند. همه ساله، در دنیا، افراد زیادی بوسیله ی جریان های واریزه ای کشته می شوند. این فاجعه می تواند با شناخت مناطق مستعد ایجاد جریان واریزه، آموزش مردمی که در آن مناطق زندگی می کنند، نظارت کردن بر آنها، محدود کردن توسعه ی مناطق مستعد، و اجرای برنامه های کاهش بار جریان های واریزه ای کنترل شود.
شرایط مورد نیاز برای ایجاد یک جریان واریزه:
مناطق مستعد برای یک جریان واریزه ای باید دارای شرایط زیر باشند:
یک شیب بسیار تند
ذخیره ی فراوانی از واریزه های سست و غیر چسبنده
منبع رطوبت فراوان
فقدان پوشش گیاهی
شناخت مناطقی که جریان های واریزه ای قبلا در آنها اتفاق افتاده اند و یا شرایط ذکر شده ی بالا در آنها وجود دارد، اولین مرحله از یک برنامه ی کاهش خطرات یک جریان واریزه است.
جریان واریزه، زمین لغزش و روانه گل
جریان های واریزه ای با زمین لغزش ها تفاوت دارند زیرا آنها از قطعات سست و غیر چسبنده تشکیل شده اند که آزادانه درون جریان جابجا می شوند در حالیکه یک لغزش شامل بلوک یکپارچه و چسبنده ای از مواد است که بر روی یک سطح گسیختگی می لغزند.
یک جریان گل متشکل از گل و آب است، در حالیکه جریان واریزه قطعات درشت تری به همراه دارد. حداقل 50 درصد جریان واریزه از قطعاتی در اندازه ماسه و بزرگ تر تشکیل شده است.
علل بروز جریان واریزه:
جریان های واریزه می توانند بوسیله حالت های بسیار متنوعی ایجاد شوند که در زیر به تعدادی از آنها اشاره می شود:
افزایش رطوبت: یک جریان ناگهانی آب حاصل از بارش سنگین باران، یا ذوب سریع برف می تواند در یک دره پر شیب به راه افتاده و واریزه های انباشته شده در آن را که برای حرکت به اندازه کافی سست هستند به جریان اندازد. آب به درون واریزه ها رسوخ کرده، مواد را لیز کرده، بر وزن آنها افزوده و یک جریان به راه می اندازد.
جدا شدن از تکیه گاه: جریان آب اغلب مواد را در راستای دیواره های طرفین مسیر خود می فرساید. این فرسایش می تواند ستبرای مواد اشباع شده انباشته شده بر روی دیواره های دره را کاهش داده، از وزن آنها کاسته و از میزان اتصال مواد به قاعده ی شیب بکاهد. این حالت می تواند یک جریان واریزه ای ناگهانی به راه اندازد.
iگسیختگی نهشته های زمین لغزش قدیمی: برخی از جریان های واریزه ای از زمین لغزش های قدیمی نشات می گیرند. زمین لغزش های قدیمی ممکن است توده هایی ناپایدار را بر روی شیب های تند قرار داده باشند. یک جریان آب برفراز یک زمین لغزش قدیمی می تواند مواد لغزشی را روان کرده و یا با فرسایش در قاعده از میزان اتصال مواد به قاعده ی شیب بکاهد. هر یک از این دو می توانند یک جریان واریزه به راه اندازند.
آتش سوزی یا قطع درختان: برخی از جریان های واریزه ای بعد از آتش سوزی هایی اتفاق می افتند که گیاهان روییده بر روی شیب های تند را سوزانده اند. و یا بعد از قطع درختان و از بین بردن پوشش گیاهی رخ می دهند. قبل از سوختن یا قطع گیاهان ریشه ی آنها خاک را بر روی شیب نگه داشته و آب را از خاک بیرون می کشند. کم شدن اتصال خاک به بستر زیرین و افزایش رطوبت می تواند نتیجه از بین رفتن پوشش گیاهی باشد. بارانی که قبلا توسط گیاهان جذب می شد اکنون به سرعت بر روی شیب به راه می افتد. مقدار مناسبی از بارندگی بر روی زمین سوخته می تواند یک جریان واریزه ی بزرگ به راه اندازد.
فوران آتشفشانی: یک فوران آتشفشان می تواند به سرعت مقدار زیادی برف و یخ انباشته شده بر روی دامنه ی آتشفشان را ذوب کند. جریان ناگهانی آب می تواند نهشته های آذرآواری و خاکستر را برداشته و به پایین آتش فشان جریان یابد و آنها را به سرعت به سوی پایین دست تا مسافت های دور حمل نماید. در جریان فوران آتشفشان کوتوپاکسی (Cotopaxi) در اکوادور در سال 1877، جریان واریزه ای با سرعت متوسط 27 کیلومتر در ساعت در یک دره به راه افتاد و تا 300 کیلومتر دورتر جریان داشت. جریان های واریزه ای یکی از مرگ آور ترین حملات ناگهانی آتشفشان هاست.
