انواع مرز صفحات از دیدگاه پلیت تکتونیک
صفحات تشکيل دهنده سنگ کره بصورت يک توده بهم چسبيده، نسبت به يکديگر در حال حرکت هستند. با وجود اينکه قسمتهاي داخلي صفحات ممکن است متحمل مقداري تغيير شکل گردند، ولي تمام اندرکنشهاي اصلي بين صفحات جداگانه، در طول مرز بين آنها اتفاق ميافتد. در حقيقت تلاشهاي اوليه براي مشخص کردن مرز بين صفحات بر اساس محل وقوع زمين لرزهها بود. صفحات در مرزها سه رفتار کلي نسبت به هم دارند:
1- مرزهاي دورشونده:
جايي که صفحات در نتيجه بالا آمدن مواد از گوشته از هم دور ميشوند و بستر جديدي در اقيانوسها ساخته ميشود. جداشدگي صفحات، غالبا در رشتهکوههاي ميان اقيانوسي رخ ميدهد. شکافهاي ايجاد شده در اثر دور شدن صفحات، بلافاصله با سنگهاي مذاب که از استنوسفر بالا ميآيد، پرميشوند. اين مواد گرم، به آرامي سرد شده و بستر جديد اقيانوسي را تشکيل ميدهند. اين پديده ميليونها سال بطور مداوم تکرار ميشود و بدين ترتيب هزاران کيلومتر مکعب بستر جديد ايجاد ميگردد.اين مکانيزم کف اقيانوس اطلس را در 160 ميليون سال گذشته پديد آورده است که به اين پديده "گسترش بستر دريا" اطلاق ميشود. سرعت بستر سازي در قسمتهاي مختلف متفاوت است. اين سرعت از 5/2 سانتيمتر در سال در اطلس شمالي تا 20 سانتيمتر در سال در قسمت شرقي اقيانوس آرام متغير است. با اينکه بيشترين نرخ بستر سازي در مقياس تاريخ بشر بسيار کند است، ولي کمترين نرخ توليد سنگکره به اندازه کافي سريع است که در طول 200 ميليون سال گذشته بستر تمام اقيانوسهاي زمين را ايجاد کرده باشد. در حقيقت بستر تمام اقيانوسها که تعيين عمر شدهاند از 180 ميليون سال تجاوز نميکند.
2- مرزهاي همگرا:
در اين نواحي، صفحات به سوي هم حرکت ميکنند و در نتيجه پديده فرونشست پوسته اقيانوسي در گوشته اتفاق ميافتد. همگرايي ممکن است در مرز تصادم دو پوسته قارهاي نيز اتفاق بيفتد و باعث ايجاد سامانههاي کوهستاني گردد.درحالي که پوسته جديد در رشتهکوههاي اقيانوسي اضافه ميشوند، سياره زمين بزرگتر نميشود و مساحت سطحي آن همواره مقدار ثابتي باقي ميماند. براي جادادن به پوسته تازه ايجاد شده، پوسته قديمي اقيانوسي در طول مرزهاي همگرا دوباره به گوشته بازميگردد. وقتي دو صفحه به هم ميرسند، يکي از صفحات به زير صفحه ديگر خم شده و به زير آن ميلغزد. حاشيههايي از صفحات که پوسته اقيانوسي در حالا از بين رفتن است به نام "مناطق فرورانش" شناخته ميشوند. در اين مناطق صفحه فرورفته درحال حرکت به سمت پايين، وارد محيط با دما و فشار بالا ميشود. مقداري از مواد فرو رفته و نيز مقدار بيشتري از استنوسفر که در بالاي صفحه فرورفته قرار ميگيرد، ذوب شده و به سوي بالا حرکت ميکند. بندرت اين سنگ مذاب ممکن است که به سطح زمين برسد و انفجارات آتشفشاني را ايجاد نمايد. بهرحال بيشتر اين مواد مذاب به سطح زمين نميرسد و در همان عمق جامد شده و به ضخيمتر شدن پوسته ميانجامند (شکل 6(.
3- مرزهاي گسل امتدادلغز:
مرزهايي هستند که در آنها صفحات بصورت سايشي از کنار هم عبور ميکنند و هيچگونه فرسايشي در مرزها ايجاد نشده و پوسته جديدي توليد و پوسته قديمي نابود نميشود. اين گسلها در جهت حرکت صفحات ايجاد شده براي اولين بار در امتداد رشتهکوههاي اقيانوسي يافت شدند. با وجود اينکه بيشتر گسلهاي امتدادلغز در طول رشته کوههاي اقيانوسي قرار گرفته اند، تعدادي نيز در داخل قارهها وجود دارند. دو مثال از اين گسلها، گسل سنآندرياس در کاليفرنيا و گسل آلپين در زلاندنو ميباشد. در طول گسل سن آندرياس، صفحه "آرام" درحال حرکت به سمت شمال غربي نسبت به صفحه مجاور (صفحه آمريکاي شمالي) است. حرکت درطول اين مرز ناشناخته نمانده است، چرا که اين حرکت باعث ايجاد کرنش در سنگهاي دو سمت گسل ميگردد وگاهي سنگها, انرژي ذخيره شده را بصورت زلزلههاي بزرگي رها ميکنند، مانند زلزله سال 1906 که سان فرانسيسکو را ويران کرد.