گسلهای ناحیه کرمان ، بیشتر دارای روندی شمال غربی – جنوب شرقی و تا حدی شمالی - جنوبی بوده و گسلهای طویلی را تشکیل می دهند که در نهایت به سمت غرب خمیدگی دارند . حرکت این گسلها غالبا" از نوع امتداد لغز راستگرد و حاصل جنبش کوهزائی کاتانگایی در پرکامبرین پسین است ، روند آنها نیز در بیشتر نقاط با روند های زمین ساختی مربوط به چین خوردگی کاتانگایی همخوانی دارد . این گسلها عموما" مرز میان واحد های ساختاری – رسوبی منطقه را تشکیل داده بطوریکه با فعالیت خود سبب تغییراتی عمده در رخساره های سنگی ، ضخامت رسوبات و همچنین تحولات زمین ساختی از قبیل ماگماتیسم ، دگرگونی ، چین خوردگی و .... در طی دوران های زمین شناسی شده اند . گسلهای این ناحیه نقاط ضعیفی از پوسته را تشکیل می دهند که رها شدن انرژی متمرکز در زمین را از این نقاط امکان پذیر میسازند بنابراین گسلهای مذکور در لرزه خیزی ناحیه تأثیر بسزائی دارند . در این میان تنها گسلهای اصلی لرزه زا نیستند بلکه گسلهای فرعی و کوچک نیز بسته به جهت و نوع فشارهای موجود در زمین ممکن است زمین لرزه های بزرگی را ایجاد نمایند . بنابراین با توجه به قرارگیری کانون زمین لرزه های اخیر بر روی این گسلها ( اصلی و  فرعی ) ، بسیاری از گسلهای این ناحیه هنوز فعال بوده و خطر آفرین هستند . با توجه به بررسی های بعمل آمده بیشتر گسلهای قدیمی ناحیه دارای حرکت راستگرد بوده در حالی که گسلهای فعال کنونی بسته به نوع فشارهای وارده امتداد لغز چپ گرد اند . بنابراین گسلهای مذکور در طول فعالیت خود گاه راستگرد و چپ گرد و گاه بی حرکت اند ، علاوه بر آن مقدار جابجایی در طول گسل نیز یکسان و همانند نبوده و ممکن است بخشی از آن بصورت فشارشی و بخش دیگر آن به صورت کششی عمل نماید . حرکات جدید گسلهای جوان نیز بیشتر در اثر فرسایش ، پوشش گیاهی و .... از بین رفته و پوشانیده می شود ( گسلهای مدفون ) لذا ، نباید اهمیت این گسلها را نادیده گرفت ، با این حال از روی علائم ظاهری پدید آمده بر روی زمین می توان آثار این حرکات را ردیابی نمود .

دریک تقسیم بندی کلی ، می توان گسلهای ناحیه کرمان را در دو بخش معرفی نمود :

          الف- گسل های مدفون          ب- گسل های آشکار

الف- گسل های مدفون :  گسلهایی هستند که رخنمون سطحی نداشته و به کمک شواهد غیر مستقیم ، می  توان به وجود آنها پی برد . قابل ذکر است ، عدم رخنمون سطحی ، دلیل فعال نبودن این گسل ها نمی باشد . با انجام عملیات صحرائی که با هدف شناسایی گسل های مدفون در منطقه کرمان صورت گرفته است ، مناطق احتمالی وجود گسل های مذکور به شرح زیر ، مشخص شده اند :  

 . گسل زنگی آباد :   این گسل، با راستای w 30 N و طول تقریبی 25 کیلومتر ، از شمال فرخ آباد شروع و تاحوالی کمربندی زرند ، امتداد می یابد. این گسل در طول مسیر خود از روستاهای زنگی آباد و شاهرخ آباد ، عبور نموده و در تمام مسیر ، هیچگونه رخنمون سطحی ندارد و همواره  در زیر پهنه های سیلیسی ، رسی و به طور محلی ، نمکی قرارگرفته است ، با توجه به وضعیت تکتونیکی منطقه ، مکانیسم گسل معکوس با مؤلفه راستا لغز رو ، تعیین می شود .

. گسل باغین  :  گسل باغین ، با راستای W 72N ، از شمال شرق رفسنجان آغاز و با عبور از  مجاور روستاهای باقرآباد ، قاسم آباد ، کریم آباد ، سعدی و ابراهیم آباد در جنوب شرق باغین ، خاتمه می یابد طول تقریبی این گسل ، 75 کیلومتر است و در تمام طول خود ، فاقد رخنمون سطحی می باشد . این گسل نیز به وسیله پهنه های سیلیسی ، رسی و به طور محلی نمکی ، پوشیده شده است. مکانیسم گسل باغین نیز با توجه به شواهد زمین شناسی ، مشابه گسل زنگی آباد پیش بینی می گردد.

. گسل بردسیر :   گسلی است با راستای W 48N  ، که از حوالی جنوب شرق رفسنجان آغاز و به سمت  جنوب شرق بردسیر با طول تقریبی 100 کیلومتر امتداد یافته است . این گسل در طول مسیر خود ، از مجاور  روستاهای ده یعقوب ، علی آباد ، ناصریه ، نصرت آباد ، جاجین و شهر بردسیر زیر مخروط افکنه های جوان ، مدفون گردیده است . مکانیسم این گسل ، نیز مشابه دو گسل فوق  الذکر می باشد.

. گسل راین  :   این منطقه ، ازمجموعه گسل هایی تشکیل یافته است که راستای عمومی آنها W60N می باشد و مجموعه مذکور ، متشکل از گسلهایی است که در دشت میان بردسیر و راین ، به موازات هم امتداد یافته اند طول تقریبی این منطقه ، 60 کیلومتر برآورد میگردد. مکانیسم گسل های اصلی منطقه ، مشابه مکانیسم گسل های قبل ، پیش بینی می شود .

نکته قابل توجه در این بخش ، وجود یک گسل مزدوج با گسل اصلی منطقه راین است که در نقشه های سازمان زمین شناسی کشور ، پیشنهاد شده است .با توجه به غیر همزا بودن این گسل  با منطقه برشی اصلی فعالیت چندانی برای آن متصور نمی باشد .

  ب ـ گسل های  آشکار

. گسل کوهبنان : این گسل احتمالا" ادامه جنوبی گسل كلمرد بوده و با راستای شمال غربی ـ جنوب شرقی از شمال غرب بهاباد آغاز و تا جنوب شرق زرند ادامه می یابد . طول این گسل ، تا 900 کیلومتر ، برآورد شده و مکانیسم حركتی آن ، فشاری ( تلفیقی از راستگرد و راندگی ) و به نظر یك گسل معكوس پرشیب با شیب به سوی شمال شرق است . گسل كوهبنان خود تشكیل یافته از چند قطعه گسلی كوتاه و بلند است كه در دو انتهای خود به صورت هم پوشان نسبت به یكدیگر قرار گرفته اند. تمامی این قطعه های گسلی دارای ساز و كار راستالغز راست بر و واژگون می باشند. این گسل در انتهای جنوب شرقی به شاخه های ترافشاری خود ( راندگی های تیگدر ، پاسور و بازرگان ) ختم می گردد.  

در امتداد این گسل ها ، سنگهای پرکامبرین و پالئوزوئیک بر روی مخروط افکنه های رسوبات کواترنر دشت ، رانده شده اند. از 5 کیلومتری شمال کرمان تا هوتک ( واقع  در5/32 کیلومتری شمال غربی کرمان ) ، یال برگشته تاقدیس رانده شده ای در راستای گسل کوهبنان ، دیده می شود . افراز گسل کوهبنان در شمال غربی جاده کرمان ـ زرند کیلومتر 5/18 بروز دارد . در منطقه گسلی کوهبنان ، در شمال روستای سردر راندگی سازند های پالئوزئیک ، بر روی پادگانه های آبرفتی جوان ، با شیب کمتر از 20 درجه ، به سوی شمال ، دیده می شود . از روستای تنجون تایتدر ، گسل میان سازند شمشک و دشت قرار می گیرد و در شمال غربی ریگ آباد ، مرکز کوه و دشت را مشخص می نماید .

 اثر گسل کوهبنان ، به وضوح بر روی زمین و در مقطع ، قابل تشخیص است . در بخش شرقی زرند ، نزدیک اوبانگ ، گسل از روی سنگهایی عبور می کند که به واسطه آن سازند های كامبرین زیرین به  طرف غرب بر روی سازند های تریاس و پالئوزوئیک ، تر است شده اند. گسل کوهبنان ، به  عنوان یک گسل فعال که با زمین لرزه های بزرگی همراه بوده است ، شناخته می شود .

 . گسل شهربابک :    این گسل ، به عنوان یکی از چندین گسل اصلی فلات ایران ، شناخته می شود این گسل ، درحقیقت ، دربرگیرنده یک منطقه گسلی ، با طول قابل مشاهده 270 کیلومتر ، درخط مستقیم و جهت کلی شمال غربی - جنوب شرقی است . گسل مذکور از نزدیکی دهستان « ده شیر » دراستان یزد ، تا چند کیلومتر ، به طرف جنوب شرقی شهربابک امتداد داشته و از طول مسیر این شهر عبور می کند .

 ازآنجایی که هر گسلی که در دوران چهارم زمین شناسی فعالیت داشته است ، گسل فعال لرزه خیزی تلقی می شود ، گسل شهربابک ، نیز گسلی فعال است و توان ایجاد زمین لرزه  های مهم را دارا میباشد.

 . گسل جرجافك : گسل فشاری جرجافك با راستای شمال غربی - جنوب شرقی و دارای بیش از 130 كیلومتر در شمال غربی كرمان قرار دارد. این گسل دارای شیب به سمت جنوب غربی بوده و در بخش شمال غربی سبب رانده شدن سنگ های كرتاسه ( از جنوب غرب ) بر روی رسوبات آبرفتی كواترنر ( در شمال شرقی ) شده است. این گسل در بخشهای مركزی و جنوب شرقی خود سنگهای پركامبرین پسین و پالئوزوئیك كوه داوران را (از سمت جنوب غربی) بر روی رسوبات كنگلومرایی پلیوسن و آبرفتهای كواترنر رانده است.پهنه های به شدت خرد شده همراه با برش گسل ، چشمه های آب و پرتگاههای گسلی ( گاه به بلندی 100 متر ) از ویژگیهای این گسل است. ویژگیهای مورفوتكتونیكی گسل جرجافك كه به روشنی رسوبات آبرفتی كواترنر را بریده است . لرزه زا بودن آن را به خوبی نشان می دهد اما با این حال ، هیچگونه داده لرزه خیزی از این گسل به دست نیامده است.

 . گسل رفسنجان :     این گسل ، یک گسل کواترنری با  روند شمال غربی ـ جنوب شرقی است  و در 20 کیلومتری جنوب رفسنجان ، قرار دارد . طول آن ، بیش از 140 کیلومتر است و شیب آن به سمت جنوب غربی است . طول این گسل ، بیش از 100 کیلومتر با لغزش راستگرد است و درطول دوره کواترنری ، دو بار فعال شده است . بخش جنوب شرقی آن ، مرز میان سنگهای آتشفشانی سنگهای آذرآواری را تشکیل می دهد . این گسل ، علاوه بر جنبش  فشاری  دارای جابجا شدگی راست لغز راست گرد نیز ، می باشد . حرکات بسیار جوان این گسل ، در اطراف روستاهای داهوئیه ، در خان سبز ، نیز دیده می شود ،علاه بر آن جابجاشدگی عمودی این گسل ، در خان سبز  به حدود 40 متر می رسد . نابهنجاری در سطح آبهای زیر زمینی ، در دو سوی گسل ، از دلایل فعال بودن آن است و در شرق جاده سرچشمه ـ رفسنجان ، از کیلومتر 7 به بعد ، گسل  موجب  تشكیل رسوبات گج دار در شمال  و سنگهای  ولکانیکی ، در جنوب شده است .

 . گسل ده شیر ( نائین - بافت ) : این گسل ، به طول 350 کیلومتر و راستای شمال - شمال غربی و جنوب ـ جنوب شرقی ، با شیبی نزدیك به قائم ، از جنوب غربی نائین شروع  می شود و تا چاه کوه ، در نزدیکی  سیرجان ، ادامه می یابد . از د هشیر تا شهر بابك ، قسمتی از آمیزه های افیولیتی ایران مركزی در بخش غربی آن و در طول بیش از 200 كیلومتر رخنمون دارد كه احتمالا" نشانگر مرز جنوب غربی ریز قاره ایران مركزی است . این گسل با وجود شیب نزدیك به قائم آن ، ضمن قطع نمودن رسوبات کواترنری ، نهشته های کرتاسه بالایی را نیز در حدود 50  کیلومتر ، به صورت راست رو  جابجا ، نموده است . زمین لرزه ای ، بر روی آن گزارش نشده است ولی رخداد زمین لرزه بسیار محتمل است .

 . گسل انـار :    این گسل در غرب شهر انار واقع شده و راستای آن شمال ـ شمال غرب و جنوب ـ جنوب شرق ، می باشد . طول آن ، حدود 100 کیلومتر است ، که بخش شمالی  گسل سرمیزان ، میباشد . حرکت این گسل ، راست رو ، بوده و در بخش غربی آن پائین افتادگی ، دیده می شود.

 . گسل جیرفت (سبزواران ) :  این گسل ، شاخه ای از دنباله گسل سرمیزان می باشد . گسل جیرفت ، نهشته های کواترنر  را  قطع كرده و احتمالا" جنبش آن به صورت راستا لغز ، می باشد . یکی از کانونهای کم اهمیت و نیز یک گودی 60 تا 90 کیلومتری درشمال کهنوج ، روی این گسل ، قرارگرفته است .

 . گسل لکرکوه :    گسل لکرکوه ، با راستای شمالی - جنوبی و موازی با گسل نایبند در بخش جنوبی بلوك طبس و غرب شهر راور ، در فاصله تقریبی 4 کیلومتری راور قرار دارد . طول آن ، نزدیک به 130 کیلومتر و شیب آن ، به سوی غرب یك گسل راندگی با مؤلفه راست بر  و  در بعضی نقاط به طرف جنوب غربی است . این گسل ، علاوه بر جنبش فشاری ، دارای جابجا شدگی راستا لغز می باشد . احتمال می رود زمین لرزه سال 1290 ، در ارتباط با فعالیت این  گسل ، بوده باشد.

 . گسل نایبند :   این گسل با راستای شمالی- جنوبی ، از بشروئیه در شرق رشته كوه شتری (در جنوب شرق طبس) تا منطقه بم ( در جنوب شرق كرمان ) با طولی نزدیك به 600  كیلومتر امتداد می یابد . به دلیل روند شمالی جنوبی ، این گسل از جمله گسلهای كاتانگایی به شمار می آید . شواهد ریخت زمین شناسی موجود نشان میدهد كه شمالی ترین بخش این گسل ، سبب پائین افتادگی كویر بجستان و كویر بشروئیه شده و بخش میانی آن در شكل   گیری كوههای شتری و فراخاست بعدی آن نقش اساسی داشته است. یكی از ویژگیهای   گسل نایبند ، هدایت گدازه های ماگمائی به سطح زمین است . در شرق طبس ،   این گدازه ها از نوع نیمه عمیق داسیتی هستند كه به زمان پالئوژن نسبت داده شده اند ولی   در جنوب كفه طبس و ناحیه راور ، آتشفشانها به سن كواترنری و از نوع روانه های بازالتی هستند . رخنمون گسل نایبند مركب از چهار قطعه گسلی اصلی هم پوشان ، پرشیب و بیشتر به صورت   قائم است و مؤلفه حركتی آن جدا از پائین افتادگی های قائم ، در ناحیه طبس و كوه های راور (شمال كرمان ) شواهدی از یك حركت راستالغز راست بر می باشد . جابجائی در نهشته های   آبرفتی جوان نیز ، نشانه ای از فعالیت جوان این گسل میباشد . ادامه جنوبی این گسل با   هندسه و ساز و كار مشابه از طریق سامانه گسلی سیرچ با درازای حدود 100 كیلومتر با نام   گسل سبزواران از غرب بم گذر كرده و به گسل میناب در شمال تنگه هرمز ختم می شود.  بطوریكه برخی زمین شناسان بر این باورند كه دو گسل نایبند و میناب ، گسل واحدی بوده اند   كه در نتیجه تأثیر گسل زاگرس ، نسبت به یكدیگر جابجا شده اند ، ولی شاهد معتبری برای این  دیدگاه وجود ندارد .

 . گسل راور :   گسل راور خطوره ای زمین ساختی است كه بخش های زیادی از آن پوشیده می باشد. این گسل از جنوب شرق كویر آبدوغی در جنوب طبس آغاز می گردد كه قطعه های رخنمون یافته آن با راستای تقریبی شمالی- جنوبی و در طولی حدود یكصد كیلومتر تا جنوب شهر راور ادامه می یابند. حركت راستالغز راست بر برای این گسل در نظر گرفته شده است.  

. گسل بهاباد :   این گسل از پای بلندی های شمال بهاباد شروع می گردد و به صورت قطعه هایی گسله كه به وسیله نهشته های كواترنری از یكدیگر جدا می گردند در طولی بیش از 170 كیلومتر به سوی جنوب شرق كشیده شده است. در بیشتر رخنمون ها گسل بهاباد یك گسل جدا كننده مرز بین كوه و دشت می باشد كه با حركت راست بر و واژگون همراه است.

. گسل تیگدر :   گسل تیگدر یك گسل راندگی است به طول حدود 40 كیلومتر و با راستای غربی ، شمال غربی - شرقی ، جنوب شرقی . این گسل از جنوب آبادی حرجند تا شمال چترود و در بلندی های شمال كرمان قرار دارد.

. گسل پاسو : گسل پاسو مانند گسل تیگدر یك گسل راندگی و جدا شده از بخش انتهایی جنوب شرقی گسل كوهبنان است كه موازی با گسل تیگدر به طول حدود 40 كیلومتر و در سوی جنوب آن قرار گرفته است.

. گسل بازرگان :   این گسل جنوبی ترین گسل از مجموعه گسل های ترافشاری جدا شده از انتهای گسل كوهبنان است كه موازی با دو گسل پیشین با درازای مشابه دارای حركت واژگون است.  

. گسل غرب سیرچ :   این گسل با درازای بیش از 60 كیلومتر یك گسل راستالغز راست بر با مؤلفه كوچك حركت قائم است . صفحه آن بسیار پرشیب و نزدیك به قائم می باشد و با راستای تقریبا" شمالی- جنوبی از میان كوه سیرچ در شرق كرمان گذر می كند. 

. گسل گلباف ( گوك ) :  گسل گوك یكی از مهمترین ساختارهای گسلی است كه با راستای تقریبا" شمالی- جنوبی    ( شمال ، شمال غربی - جنوب ، جنوب شرقی ) و با طول بیش از یك صد كیلومتر در شرق كرمان ( از غرب شهداد تا غرب بم )قرار گرفته و در واقع ادامه ای از گسل نایبند می باشد. این گسل در بخش زیادی از راستای خود متشكل از دو ساختار گسلی موازی و پرشیب با مؤلفه حركت اصلی راستالغز بر به همراه یك مؤلفه كوچكتر واژگون می باشد.  این گسل یكی از جنبا ترین ساختارهای ناحیه است . در 23 سال گذشته دست كم 5 زمین لرزه متوسط تا بزرگ در گستره گلباف رویداده است . رویداد زمین لرزه پنجم دیماه 1382 در جنوب سامانه گسلی گلباف می تواند هشداری برای رویداد زمین لرزه آتی در بخش جنوبی تر این سامانه گسلی باشد .

. گسل سروستان : گسل بنیادی سروستان با راستای شمال ، شمال غربی - جنوب ، جنوب شرقی و درازای نزدیك به 100 كیلومتر در حدود 75 كیلومتری جنوب شرقی كرمان قرار دارد . گسل سروستان در دنباله زون گسلی گوك قرار گرفته و به همراه آن پهنه لرزه خیزی را در این بخش از ایران زمین به وجود آورده است . گسل سروستان در بخش شمالی دارای شیب به سمت غرب بوده و در راستای خود سبب رانده شدن سنگهای پالئوسن ( از سمت غرب ) بر روی رسوبات آبرفتی كواترنر ( در شرق ) شده است .  در بخش میانی ، رسوبات كواترنر و پهنه های رسی و نمكی به وسیله گسل بریده شده است . به سمت جنوب گسل پس از قطع نمودن سنگهای آتشفشانی - آذرآواری ائوسن كوه های جبال بارز ، وارد دشت شمالی جیرفت می شود و اثر آن كم وبیش در رسوبات آبرفتی كواترنر به چشم می خورد .  

 . گسل راندگی شهداد:  راندگی شهداد یك گسل با راستای  خمیده شمال غربی - جنوب شرقی می باشد كه تحدب و جهت رانش آن به سوی شمال شرق است. شیب صفحه این گسل بسیار ملایم و به سوی جنوب غربی است. این گسل از جنوب غربی شهداد بیش از 120 كیلومتر به سوی جنوب شرق كشیده شده است كه كم و بیش مرز جنوب غربی دشت لوت را تشكیل می دهد . گسل شهداد گسلی است جوان كه در تمامی مسیر خود رسوبات كواترنر را قطع كرده و در نهایت موجب راندگی كنگلومرا ، مارن و ماسه سنگ های قرمز رنگ و گچ دار میوسن و رسوبات آواری نئوژن ( از سوی غرب و جنوب غرب ) بر روی رسوبات آبرفتی كواترنر دشت ( در شرق و شمال شرق ) شده است .

. گسل باغین - بافق :   این گسل با راستای شمال غربی – جنوب شرقی و درازای حدود 100 كیلومتر از جنوب غرب زرند گذر می كند و علاوه بر آن دارای حركت اصلی راندگی با مؤلفه راست بر می باشد كه سبب بالا راندگی بلندی های جنوب غرب زرند شده است. 

 . گسل بم :  گسل بم تا كنون به عنوان گسلی كوچك با راستای شمالی- جنوبی و درازای 10 كیلومتر در شرق شهر چندان شناخته شده نبوده است. در حال حاضر با فعال شدن این گسل به صورت یك گسل راستالغز راست بر ، زمین لرزه بم رخ داده است كه مطالعات برای شناخت دقیق تر هندسه و ساز و كار آن در دست بررسی است. 

منابع : 

دکتر سید علی آقانباتی ، 1383  -  زمین شناسی ایران www.ngdir.ir - خلاصه اي از ويژگي هاي هندسي و ساز و كارهاي گسل هاي اصلي پيرامون كرمان ، نویسندگان : پيمان نواب پور ، دكتر محمد رضا شيخ الاسلامي ( گروه زمين ساخت سازمان زمين شناسي )